„Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych"

w ramach III priorytetu Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko" to pierwsza na tak wielką skalę próba połączenia działań leśników w zakresie retencji z aktywną ochroną przed niepożądanymi skutkami przyśpieszonego spływu wód powierzchniowych.

Projekt był realizowany od 2007 r. i trwał do 2015 r. Źródłem finansowania działań jest III priorytet Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko" - Zarządzanie zasobami i przeciwdziałanie zagrożeniom środowiska (środki Funduszu Spójności). 

Całkowita wartość brutto projektu wyniosła ponad 189 mln zł.

Obserwacje z ostatniego 50-lecia wskazują na nasilanie się na obszarze Polski ekstremalnych zjawisk pogodowych. Sezonowa zmienność klimatyczna charakteryzująca się intensywnymi opadami wiosennymi, okresami suszy w porze letniej oraz stan systemów melioracyjnych, doprowadziły do obniżenia zwierciadła wód gruntowych i powierzchniowych. W efekcie na wielu obszarach dochodzi do przesuszenia licznych siedlisk leśnych.

Wychodząc naprzeciw opisanym problemom, od ponad 20 lat Lasy Państwowe realizowały inwestycje związane z retencjonowaniem wody. Podejmowane działania przyniosły wymierne korzyści w postaci zwiększenia zasobności w wodę siedlisk leśnych, a także odtworzenia zdegradowanych ekosystemów wodno-błotnych.

W 2006 r. postanowiono pojedyncze przedsięwzięcia wielu nadleśnictw połączyć w jeden wspólny projekt małej retencji na Niżu Polskim i opracować wniosek o dofinansowanie z Funduszu Spójności. W efekcie w grudniu 2009 r. złożono wniosek o dofinansowanie, czego wynikiem była podpisana w czerwcu 2009 r. umowa o dofinansowanie projektu podpisana pomiędzy NFOŚiGW a DGLP.

Cel projektu

Celem projektu jest retencja wód powierzchniowo-gruntowych na obszarach administrowanych przez Lasy Państwowe, w obrębie zlewni cieków, przy jednoczesnym zachowaniu i wspieraniu rozwoju krajobrazu naturalnego.

Projekt przewidywał wykonanie i/lub zmodernizowanie małych zbiorników i budowli piętrzących renaturyzację odwodnionych mokradeł oraz, tam gdzie to możliwe, przywrócenie naturalnej meandryzacji rzek, wyrównanie i spowalnianie spływu wód wezbraniowych. Działania zaplanowane w projekcie były prowadzone tak, aby dostosować warunki do istniejącego stanu ekosystemu leśnego lub stymulować poprawę stanu przyrodniczego i zwiększenie różnorodności biologicznej.

Projekt objął swoim zasięgiem ekosystemy nizinne całego kraju. Na obecnym etapie uczestniczy w nim 176 nadleśnictw z terenu 17 Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych.

Dzięki projektowi powstały obiekty służące polepszeniu warunków wilgotnościowych na danym terenie, pomiędzy którymi występują zależności funkcjonalno-przestrzenne (najczęściej w obrębie małych zlewni rzek trzeciego rzędu). Część obiektów zlokalizowana została na obszarach Natura 2000 lub na terenach objętych innymi formami ochrony przyrody. W takich sytuacjach były one projektowane tak, by służyły ochronie tych obszarów.

Zakres działań

Założono, że w ramach projektu będą realizowane przede wszystkim takie działania, które łączyć będą zwiększenie retencji wody z ochroną przyrody - poprawą stanu ekosystemów i siedlisk od wody zależnych.

W ramach projektu wybudowanych lub zmodernizowanych zostało około 3 600 obiektów piętrzących bądź retencjonujących wodę. Działania inwestycyjne objęły budowę, rozbudowę lub modernizację: obiektów takich jak: zbiorniki wodne, zastawki, progi, mnichy, groble, bystrotoki, jazy, przepusty, brody, stopnie, a także działania polegające na zasypywaniu zbędnych rowów odwadniających. Inwestycje te tworzą 3 odrębne grupy działań polegających na: zatrzymywaniu, podpiętrzaniu oraz spowalnianiu odpływu wód powierzchniowych.
Duże możliwości retencjonowania wód stworzyła szczególnie przebudowa istniejących systemów melioracyjnych w kierunku hamowania odpływu wody – naprawa dawnych błędów, skutkujących nadmiernym odwadnianiem. Działania powodujące opóźnianie i ograniczenie odpływu, np. poprzez spiętrzenie wody w rowach, podpiętrzanie jej w jeziorkach, oczkach wodnych i podobnych obniżeniach terenu, z których woda jest odprowadzana rowami, przynoszą poprawę struktury bilansu wodnego i zwiększenie różnorodności biologicznej.

Wśród licznych funkcji, jakie mogą pełnić małe zbiorniki wodne oraz piętrzenia na ciekach, można wymienić:

- zapobieganie suszy,
- funkcje przeciwpowodziowe, poprzez zatrzymanie nadmiaru wód opadowych na terenach leśnych, spłaszczanie fali powodziowej w niższych partiach zlewni,
- odtworzenie naturalnych warunków wodnych torfowisk i innych mokradeł,
- podtrzymywanie poziomu wód gruntowych,
- podtrzymywanie podziemnego zasilania źródlisk,
- utrzymanie i powstawanie ostoi flory i fauny wodnej, wodno-błotnej lub okresowo związanej z wodą,
- oczyszczanie wody,
- ograniczenie erozji,
- wodopoje dla dzikich zwierząt.

Każda z tych funkcji może być przydatna w określonych przypadkach do realizowania celów ochrony przyrody.

Szczególny akcent położony został na uniknięcie sytuacji, w których realizacja inwestycji małej retencji mogłaby spowodować szkody w środowisku.

Zwiększenie możliwości retencyjnych można osiągać również innymi – nietechnicznymi działaniami (poprzez m.in.: zalesienia, zadrzewienia, roślinne pasy ochronne, usuwanie drzew i krzewów w otwartych ekosystemach mokradłowych, pozostawianie martwych drzew do naturalnego rozkładu w ekosystemach leśnych, wyłączanie borów i lasów bagiennych z użytkowania rębnego i innych zabiegów gospodarczych, niestosowanie w olsach łęgach, lasach i borach bagiennych i wilgotnych rębni zupełnej, tolerancję dla działalności bobrów). Często są to działania równie istotne, jak realizacja technicznych obiektów retencjonujących. Biorące udział w projekcie nadleśnictwa niejednokrotnie podchodziły do zagadnienia małej retencji kompleksowo i we własnym zakresie stosowały równocześnie odpowiednie działania „nietechniczne".

Efekty

Przeprowadzone inwestycje oprócz zwiększenia zasobów wodnych, podniesienia poziomu wód gruntowych stanowiły istotny element ochrony walorów przyrodniczych ekosystemu leśnego oraz wpłynęły na zwiększenie jego biologicznej różnorodność.

Do wskaźników skuteczności prowadzonych działań można zaliczyć:

• podniesienie poziomu wód powierzchniowych,
• podniesienie poziomu wód gruntowych,
• odtworzenie lub poprawa stanu zbiorowisk mokradłowych,
• wznowienie procesu torfotwórczego na torfowiskach,
• pozytywna zmiana składu gatunkowego sąsiadujących drzewostanów, poprawa ich zdrowotności lub przyrostu,
• odtworzenie siedlisk i powrót roślin i zwierząt związanych z terenami podmokłymi – utrzymanie i odtworzenie różnorodności biologicznej w lokalnych ekosystemach leśnych.

Działania małej retencji są ukierunkowane z jednej strony na ograniczenie skutków negatywnych zmian antropogenicznych (m.in.: niewłaściwych rozwiązań melioracyjnych), natomiast z drugiej strony powinny niwelować i osłabiać skutki coraz częściej obserwowanych na terenie Polski niekorzystnych zmian pogodowych (w tym powodzi i wydłużających się okresów suszy).

Dobrze zaplanowana i zrealizowana mała retencja to renaturalizacja systemu krążenia wody w krajobrazie – w większości sytuacji zniszczonego lub uszkodzonego przez dawniejsze działania odwadniające. Wpisane w nią powinno być zachowanie i/lub odtworzenie wszystkich ekosystemów związanych z wodą – torfowisk, naturalnych cieków, źródeł i źródlisk, terenów zalewowych. Jest to możliwe wtedy, gdy działania małej retencji wynikają z kompleksowego programu, opartego na analizie zasobów wodnych, krążenia wody, występowania i stanu ekosystemów wodno-błotnych w nadleśnictwie, przedyskutowanego ze specjalistami z różnych dziedzin nauki.

Realizacja projektu

W ramach projektu małej retencji nizinnej nadleśnictwa zrealizowały 3644 obiekty, retencjonujące ponad 42 mln m³ wody. To ponad 10 mln m³ więcej niż pierwotnie planowano.

Mała retencja w górach na terenie RDLP w Katowicach

Tab. 1 Zakres rzeczowy i finansowy zrealizowanych zdań na terenie RDLP w Katowicach